Odpowiedzialność cywilna w działalności instalacyjnej to konsekwencje ponoszone przez podmioty z rynku instalacyjnego w związku z zaistnieniem zdarzeń negatywnie ocenianych przez prawo. To także możliwość zastosowania przymusu państwowego w postaci egzekucji majątkowej, wobec określonej osoby fizycznej lub prawnej, celem realizacji ciążącego na niej obowiązku.

Aby właściwie przyjrzeć się zagadnieniu odpowiedzialności cywilnej w działalności instalacyjnej, należy postawić sobie kilka zasadniczych pytań.

• Co musi się stać, aby zachodziła odpowiedzialność za szkodę?
• Jak należy rozumieć odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę, zwłaszcza w działalności instalacyjnej?
• Co należy rozumieć przez odpowiedzialność cywilną?

Zdarzenie a powstanie szkody

Odpowiedzialność najczęściej występuje w powiązaniu z długiem (źle wykonaną pracą instalacyjną), chociaż mogą zdarzyć się przypadki, gdy dłużnik (instalator) nie ponosi odpowiedzialności (zobowiązania naturalne, w których dłużnik nie ponosi odpowiedzialności za swój dług).

Źródłem odpowiedzialności cywilnej jest:

• odpowiedzialność deliktowa – za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym,
• odpowiedzialność kontraktowa – z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, które powstało na skutek dokonania czynności prawnej, najczęściej umowy.

Odpowiedzialność cywilna z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej i posiadania mienia wynika wprost z zapisów Kodeksu cywilnego, który reguluje reżimy odpowiedzialności tj.: odpowiedzialność cywilną deliktową oraz odpowiedzialność kontraktową. Dotyczy ona wszystkich podmiotów prowadzących działalność, w tym małych i średnich firm instalacyjnych.

O odpowiedzialności cywilnej z tytułu czynu niedozwolonego mówimy zazwyczaj wtedy, gdy mamy do czynienia z nieprzestrzeganiem przepisów BHP w pracy instalatora. Chodzi mianowicie o picie, kradzież, bójki podczas wykonywania prac. Odpowiedzialnością kontraktową nazywamy natomiast wszelkie błędy wynikające z samej pracy pracowników, jak również personelu zarządzającego, co skutkuje nienależytym wykonaniem instalacji, bądź wykonaniem jej w niewłaściwym czasie – inaczej, niż wynika to z zapisów umownych. W przypadku odpowiedzialności wynikającej z czynu niedozwolonego, nie ma mowy o kwestiach ubezpieczeniowych. Natomiast odpowiedzialność wynikająca z umowy, np. za poślizgi czasowe będące następstwem różnych okoliczności, przeważnie jest objęta pakietem ubezpieczeniowym.

Już ta pobieżna analiza odpowiedzialności cywilnej podmiotów prowadzących działalność gospodarczą daje obraz, jak wielkie straty może ponieść firma instalacyjna w momencie zaistnienia zdarzenia, za które ponosi odpowiedzialność.

Reasumując – przesłanką odpowiedzialności odszkodowawczej jest:

• powstanie szkody, czyli wszelkiego uszczerbku w dobrach lub interesach prawnie chronionych, których poszkodowany doznał od instalatora lub całej firmy instalacyjnej wbrew swojej woli;
• zdarzenie, czyli działanie albo zaniechanie instalatora lub całej firmy instalacyjnej ponoszącej odpowiedzialność oraz związek przyczynowy między zdarzeniem a zaistniałą szkodą.

Szkodę należy dzielić na majątkową, oraz szkodę na osobie, czyli krzywdę. Szkoda majątkowa wyrażać się może przez pomniejszenie aktywów lub zwiększenie pasywów albo odpowiednio niemożność powiększenia aktywów lub niemożność zmniejszenia pasywów. Szkoda niemajątkowa wyraża się przez naruszenie dóbr osobistych poszkodowanego, które powodują skutki niematerialne w prawnie chronionej sferze podmiotowej poszkodowanego.

Szkoda powstać może na skutek czynu niedozwolonego lub nienależytego wykonania umowy przez kontrahenta. Wbrew powszechnemu poglądowi nie każda zaistniała szkoda uprawnia poszkodowanego do wystąpienia z roszczeniem odszkodowawczym. Ogólnie rzecz ujmując, szkodą jest powstała wbrew woli poszkodowanego różnica między obecnym jego stanem majątkowym a tym stanem, jaki zaistniałby, gdyby nie nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę. Określając wielkość wspomnianej różnicy, czyli ustalając wysokość szkody majątkowej, posługujemy się – jak to się na ogół przyjmuje – metodą subiektywną, której założeniem jest, że uwzględnia się szczególną wartość, jaką dla poszkodowanego miały naruszone dobra. Metoda obiektywna natomiast wymaga badania przeciętnej, powszechnej wartości dobra. Wchodzi tu w grę wartość rynkowa rzeczy, a w razie uszkodzenia ciała – np. przeciętne zarobki w danym zawodzie. Stosujemy ją wówczas, jeżeli tak stanowi przepis szczególny (np. art. 788 § 1, art. 801 § 1) lub też, gdy zawodzi metoda subiektywna. Należy dodać, że również przy tej ostatniej metodzie pomijamy wartość szczególnego upodobania, jako że jest to szkoda niemajątkowa, żaden zaś z przepisów Kodeksu nie przewiduje jej wynagrodzenia.

Szkodę na osobie instalator lub cała firma instalacyjna „naprawia”, dokonując np. zwrotu kosztów wynikłych z uszkodzenia instalacji lub ciała osoby poszkodowanej albo rozstroju zdrowia oraz wypłacając zadośćuczynienie pieniężne lub np. rentę. Szkody w mieniu instalator lub cała firma instalacyjna naprawia przez przywrócenie do stanu poprzedniego albo przez zapłatę odpowiedniej kwoty.

Wykonawstwo robót a odpowiedzialność cywilna

Między zdarzeniem (jakim niewątpliwie jest wykonawstwo robót), z którym ustawa łączy obowiązek odszkodowawczy, a szkodą musi istnieć związek przyczynowy. Według ustalonych poglądów judykatury i przeważającej opinii praktyków systemów instalacyjnych, w systemie polskiego prawa cywilnego mamy do czynienia z wymaganiem uwzględnienia punktu widzenia, tzw. teorii adekwatnej przyczynowości. Zgodnie z tą teorią, obowiązek naprawienia szkody obejmuje normalne następstwa zdarzenia, które szkodę wywołało. Wykonawstwo robót, idące w kierunku wyrządzenia szkody przez swoje działanie, z góry narażone jest na zderzenie z odpowiedzialnością cywilną od zaistniałej szkody. Dla reżimu odpowiedzialności deliktowej przyjęto wyróżniać trzy zasady: winy, ryzyka i słuszności. Każda z nich w inny sposób uzasadnia odpowiedzialność podmiotu będącego wykonawcą robót. Zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła.

Wina w działalności instalacyjnej

fot. Solartime

Zasada winy uznawana jest za zasadę naczelną. Jej też poddane są podstawowe stany faktyczne dotyczące działalności własnej wykonawcy robót i odpowiedzialności za cudze czyny, zarówno osób fizycznych (pracowników), jak i prawnych (firm zatrudniajnych jako wykonawcy robót). Znajduje to w szczególności wyraz w następujących artykułach Kodeksu cywilnego:

• 415 k.c. Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia.
• 416 k.c. Osoba prawna jest obowiązana do naprawienia szkody wyrządzonej z winy jej organu.
• 427 k.c. Kto z mocy ustawy lub umowy jest zobowiązany do nadzoru nad osobą, której z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego winy poczytać nie można, ten obowiązany jest do naprawienia szkody wyrządzonej przez tę osobę, chyba że uczynił zadość obowiązkowi nadzoru, albo że szkoda byłaby powstała także przy starannym wykonywaniu nadzoru. Przepis ten stosuje się również do osób wykonujących bez obowiązku ustawowego ani umownego stałą pieczę nad osobą, której z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego winy poczytać nie można.
• 429 k.c. Kto powierza wykonanie czynności drugiemu, ten jest odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną przez sprawcę przy wykonywaniu powierzonej mu czynności, chyba że nie ponosi winy w wyborze, albo że wykonanie czynności powierzył osobie, przedsiębiorstwu lub zakładowi, które w zakresie swej działalności zawodowej trudnią się wykonywaniem takich czynności.

Systematyka czynów niedozwolonych w wykonawstwie robót ma na uwadze właściwą regulację stanów faktycznych wyrządzenia szkody czynem niedozwolonym. Jej podstawą jest kształt zdarzenia, z którym przepisy wiążą obowiązek naprawienia szkody, a nie wskazane zasady odpowiedzialności. Systematyka ta pozwala wyróżnić następujące grupy zdarzeń, z którymi ustawa wiąże obowiązek naprawienia szkody:

a) odpowiedzialność za czyny własne wykonawcy (art. 415-416 k.c. oraz 422-426 k.c.),

b) odpowiedzialność za cudze czyny przy wykonawstwie robót (art. 429-430 k.c.),

c) odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy będące podmiotami zdarzeń losowych (art. 431- 434 k.c.),

d) odpowiedzialność związana z użyciem sił przyrody (art. 435-437 k.c.),

e) odpowiedzialność związana z poniesieniem szkody w cudzym lub wspólnym interesie albo związana z obowiązkiem zapobieżenia szkodzie (art. 438-439 k.c.), f ) odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (art. 4491- 44911 k.c.).

Zaistnienie szkody w wykonawstwie robót powoduje konieczność jej naprawienia lub wypłatę odpowiedniej rekompensaty pieniężnej, co w oczywisty sposób obniża dochód firmy instalacyjnej, a w skrajnych przypadkach powoduje jej upadek. Ubezpieczenie jest narzędziem, dzięki któremu ciężką do określenia stratę można zamienić na z góry ustaloną składkę ubezpieczeniową, przerzucając ryzyko wypłaty odszkodowania na firmę ubezpieczeniową.

OC projektantów, architektów, inżynierów budownictwa

Błędy w projektowaniu są zjawiskiem powszechnym. Dlatego też ubezpieczeniem OC jest objęta odpowiedzialność cywilna architektów oraz inżynierów budownictwa za szkody wyrządzone w następstwie działania lub zaniechania ubezpieczonego, w związku z wykonywaniem samodzielnych funkcji technicznych w budownictwie w zakresie posiadanych uprawnień budowlanych.

Ubezpieczenie OC nie obejmuje szkód:

• wyrządzonych przez ubezpieczonego osobom fizycznym zatrudnionym przez ubezpieczonego na podstawie umowy o pracę lub wykonującym roboty lub usługi na rzecz ubezpieczonego na podstawie umowy prawa cywilnego, powstałe w związku ze świadczeniem pracy, robót lub usług na rzecz ubezpieczonego;
• powstałych po skreśleniu ubezpieczonego z listy członków izby zawodowej, a także w okresie zawieszenia w prawach członka izby, chyba że szkoda jest następstwem wykonywania samodzielnych funkcji technicznych w budownictwie przed skreśleniem lub zawieszeniem;
• wynikłych z przekroczenia ustalonych kosztów;
• polegających na zapłacie kar umownych;
• wyrządzonych wskutek naruszenia praw autorskich i patentów;
• powstałych w wyniku normalnego zużycia lub wadliwej eksploatacji obiektów budowlanych;
• powstałych wskutek działań wojennych, stanu wojennego, rozruchów i zamieszek, a także aktów terroru.

Wśród funkcji spełnianych przez przepisy regulujące odpowiedzialność z tytułu czynów niedozwolonych nie zawsze wskazuje się, że funkcja kompensacyjna pełni rolę podstawową. Nie podważając trafności tego stwierdzenia, nie sposób pominąć faktu rozwoju różnych postaci ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej, co w znacznym stopniu modyfikuje społeczne konsekwencje wyznaczone normami Kodeksu cywilnego, regulujące odpowiedzialność z tytułu czynów niedozwolonych. W konsekwencji coraz większe znaczenie ma zasada gwarancyjno- repartycyjna, jednakże nie można pominąć faktu, że system ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej jest integralnie związany z ogólnymi zasadami odpowiedzialności cywilnej.

Przemysław Gogojewicz
fot. otwierająca: Kessel