Artykuł jest próbą określenia skali problemu, z jakim przyjdzie nam się zmierzyć w związku z użytkowaniem szybko rosnącej liczby przydomowych oczyszczalni ścieków (POŚ) w Polsce. Realizacja takich inwestycji to zaledwie wstęp do niezwykle ważnego, a wciąż niedocenianego zagadnienia, jakim jest profesjonalna kontrola i serwisowanie pracujących oczyszczalni.

Rynek funkcjonujących POŚ w Polsce

W Polsce przydomowe oczyszczalnie ścieków są montowane od lat 90. XX wieku. Dynamiczny rozwój tych systemów w naszym kraju jest bezpośrednio związany z rozpoczęciem finansowania ich projektów i budowy: najpierw przez NFOŚiGW i WFOŚiGW, później przez urzędy marszałkowskie i Ministerstwo Środowiska przy wsparciu Unii Europejskiej. W latach 2004-2008 jedynym źródłem finansowania POŚ były fundusze krajowe i nieliczne fundusze zagraniczne (głównie ze Skandynawii), natomiast w latach 2008-2013 i w obecnej perspektywie finansowej 2014-2020 do dyspozycji są również środki z UE. Przekłada się to wyraźnie na liczbę montowanych oczyszczalni. Do 2008 r., czyli w okresie 14-15 lat początkowego okresu wdrażania systemów POŚ w Polsce, zamontowano, jak wskazują szacunki, 150-200 tysięcy instalacji do indywidualnej asenizacji.

W tej liczbie jest około 50% oczyszczalni formalnie zewidencjonowanych oraz tyle samo zamontowanych bez wymaganego prawem zgłoszenia. Były to w 80% systemy drenażowe, pozostałe to tzw. oczyszczalnie biologiczne lub oczyszczalnie z napowietrzaniem. W latach 2008-2014, dzięki środkom z UE, w znaczący sposób wzrosła liczba POŚ w Polsce. Tylko w ciągu tych sześciu lat zostało zaprojektowanych i wybudowanych:

• około 100 tysięcy oczyszczalni z napowietrzaniem, w tym 80 tysięcy w ramach przetargów publicznych oraz 20 tysięcy zakupionych przez klientów indywidualnie;
• około 100 tysięcy oczyszczalni drenażowych, w tym 40 tysięcy w ramach przetargów publicznych oraz 60 tysięcy zakupionych przez klientów indywidualnie (Castoramy, LM, OBI, inne hurtownie i lokalni producenci).

W latach 2008-2014 każdego roku powstawało w naszym kraju średnio 33 tysiące indywidualnych instalacji przydomowych oczyszczalni ścieków. Wcześniej było ich już 150-200 tysięcy, a więc obecnie w Polsce na terenach nieskanalizowanych ścieki są oczyszczane przez 300-400 tysięcy takich instalacji. Przetwarzają one ponad 40 mln m³ ścieków.

 Perspektywy rynku nowych POŚ

Potrzeby rynku związanego z ochroną środowiska,a w szczególności oczyszczaniem ścieków w Polsce są bardzo duże. Na obszarach wiejskich niemal 70% mieszkańców nie ma odpowiednio rozwiązanego problemu ze ściekami. Oznacza to, że dla ponad 7 mln osób należy zaprojektować, sfinansować i na końcu wybudować około 1 mln nowych instalacji do indywidualnej asenizacji ścieków.

Obowiązek rozwiązania problemu ze ściekami nakłada na Polskę Traktat Akcesyjny, podpisany 16 kwietnia 2003 r. w Atenach, a w nim tzw. dyrektywa ściekowa – 91/271/EWG, nakreślająca indywidualne systemy przejściowe państw członkowskich na jej wdrożenie. Ostateczny termin wdrażania dyrektywy mija 31 grudnia 2015 r.

Proces projektowania i budowy POŚ w Polsce w latach 2014-2020 będzie wspomagany przez fundusze krajowe (NFOŚiGW, WFOŚiGW) oraz unijne. Środki finansowe będą pochodzić głównie z 16 Programów Regionalnych (wojewódzkich) oraz Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich. Zgodnie z oczekiwaniami, docelowo w Polsce powinno powstać około 1 mln POŚ z przewagą systemów biologicznych (z napowietrzaniem). Realizacja programu budowy oczyszczalni na terenie gmin zakłada po wykonaniu inwestycji osiągnięcie określonego efektu ekologicznego. Inwestycje te wymagają zatem sprawnego systemu monitoringu na każdym etapie przygotowania i realizacji, ale o efektach przesądzi także zapewnienie właściwych warunków eksploatacji. Przydomowe oczyszczalnie potrzebują bowiem profesjonalnego serwisowania przynajmniej raz do roku, najlepiej przez fabryczny serwis producenta. Właśnie o tym warto pamiętać planując inwestycje w gminach oraz przekazując ogromne środki na ich sfinansowanie.

Gospodarka ściekowa a obowiązki gmin

Gospodarka ściekowa na terenie gmin jest ich zadaniem własnym wynikającym z ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach [1]. Wiąże się to z obowiązkiem prowadzenia przez gminy ewidencji zbiorników na nieczystości (szamb) oraz przydomowych oczyszczalni ścieków. Jednak z różnych przyczyn w większości gmin system ewidencji nie istnieje. Uporządkowanie gospodarki ściekowej wymaga obecnie nie tylko rozszerzenia zapisów powyższej ustawy, ale i konsekwentnej kontroli ich wypełniania. Treść ustawy należałoby uzupełnić o nałożenie na gminy obowiązku wykonywania co roku bilansu ścieków z terenu całej gminy z uwzględnieniem obszarów objętych siecią kanalizacyjną; ścieki i woda powinny się bilansować minus 5-10% wody z przeznaczeniem na cele gospodarcze. Gminy powinny raz w roku przekazywać zbiorcze rozliczenie gospodarki ściekowej do właściwego urzędu marszałkowskiego, a wójtowie, którzy się nie rozliczą, powinni być na wniosek urzędu marszałkowskiego kontrolowani z możliwością nałożenia kary finansowej za zaniedbania.

Temat systemu kontroli przydomowych oczyszczalni ścieków poruszany był w poprzedniej kadencji Sejmu RP. Odpowiadając na interpelację poselską sekretarz stanu Ministerstwa Środowiska omówił istniejące prawodawstwo w odniesieniu do dyrektywy 91/271/EWG dotyczącej oczyszczania ścieków komunalnych. Ministerstwo Środowiska potwierdziło przeniesienie obowiązku kontroli POŚ w zakres kompetencji organów samorządowych Monitoring powinien się odbywać przez sprawdzanie podpisanych umów na odbiór osadów oraz nieczystości ze szczelnych zbiorników.

Gospodarką ściekową w gminach zajmowała się również Najwyższa Izba Kontroli. 18 kwietnia 2012 r. opublikowała raport o wynikach kontroli gospodarki ściekowej gmin na obszarach nie objętych systemem kanalizacji zbiorczej za lata 2009-2011 (I półrocze). Kontrolę przeprowadzono w 28 losowo wybranych gminach województwa kujawsko-pomorskiego. Wnioski obrazują pracę samorządów w czarnych barwach. Jak wynika z raportu w 2011 r. dostępu do kanalizacji nie miało 34,8% mieszkańców Polski. W 2010 r. jedynie w 3,4% nieskanalizowanych nieruchomości były przydomowe oczyszczalnie ścieków.

W wersji optymistycznej do 2013 r. liczba POŚ mogła wzrosnąć o 50%, co dałoby wskaźnik zaledwie 5,1%. Do zbiorczych oczyszczalni ścieków dowożono 8,4% nieczystości z terenów nieskanalizowanych. O pozostałych 91,6% nieczystości gminy nie miały żadnych informacji! Raport NIK potwierdził fikcję w wykonywaniu przez pracowników gmin przepisów ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach oraz monitoringu pracy istniejących POŚ.

Fabryka przydomowych oczyszczalni ścieków firmy Sotralentz w Skierniewicach. Producenci dbający o dobrą markę muszą zapewniać nie tylko najwyższe standardy produkcji oczyszczalni, ale także profesjonalny serwis urządzeń po ich zamontowaniu

Monitoring inwestycji i braki w systemie

Zrealizowane i prowadzone inwestycje wskazują, że POŚ są coraz bardziej popularnym sposobem zagospodarowania ścieków na terenach wiejskich. Niestety, nadal nie wypracowano skutecznego systemu monitoringu tych inwestycji, szczególnie w przypadku oczyszczalni niewymagających pozwoleń wodnoprawnych [2]. Niedociągnięcia ujawniają się na różnych etapach inwestycji.

System kontroli na etapie przygotowania inwestycji

Oczyszczalnie bez pozwoleń wodnoprawnych.
Zgodnie z przepisami [2] na wprowadzanie do 5 m³ ścieków bytowych, pochodzących z własnego gospodarstwa domowego lub rolnego, do ziemi w granicach gruntu stanowiącego własność wprowadzającego lub do urządzeń wodnych leżących również w granicach gruntu stanowiącego własność wprowadzającego, nie jest potrzebne pozwolenie wodnoprawne. Ponadto na wykonanie POŚ o przepustowości do 7,5 m³ nie jest wymagane pozwolenie na budowę, lecz jedynie zgłoszenie zamiaru wykonania robót właściwemu organowi administracji architektoniczno-budowlanej i nadzoru budowlanego [3]. I choć przy ocenie takiego zgłoszenia obowiązują podstawowe przepisy budowlane, w praktyce sprawa jest upraszczana.

Urzędnicy w starostwach powiatowych odpowiedzialni za formalną ocenę zgłoszenia zamiaru robót dokonują jedynie sprawdzenia zgodności załączonego do niego planu zagospodarowania działki z rozporządzeniem w sprawie warunków technicznych oraz ewentualnie studium zagospodarowania przestrzennego gminy. Zawodzi kontrola zgodności zakładanej budowy z ustawą o Wyrobach budowlanych [4]. Nagminnie nie jest sprawdzane usytuowanie odbiornika ścieku oczyszczonego w dopuszczonej prawnie odległości min. 1,5 m od lustra wód gruntowych.

Tymczasem, o ile nie ma konieczności kontrolowania w tym zakresie dokumentacji inwestorów instytucjonalnych (gmin), gdyż wiadomo, że w ramach zamówienia publicznego muszą oni zamawiać dostawy i usługi zgodne z prawem, o tyle jest to konieczne w przypadku inwestorów indywidualnych.

Skala montowanych przez małe firmy instalacyjne POŚ niemających dopuszczenia do zastosowania w budownictwie jest bardzo duża i niestety nie podlega to żadnej weryfikacji. Zasadne byłoby zatem żądanie załączenia do zgłoszenia zamiaru budowy POŚ aprobat technicznych czy deklaracji właściwości użytkowych oczyszczalni.

Oczyszczalnie z pozwoleniem wodnoprawnym.
Na budowę POŚ, która z uwagi na projektowany odbiornik ścieku oczyszczonego wykracza poza zwykłe korzystanie z wód, trzeba uzyskać pozwolenie wodnoprawne [2]. System kontroli pracy takiej oczyszczalni jest narzucony w decyzji pozwolenia wodnoprawnego. W zakres obowiązków właściciela nieruchomości wchodzi obsługa urządzeń zgodnie z dokumentacją techniczno-rozruchową producenta oraz treścią decyzji udzielonego pozwolenia wodnoprawnego. Użytkownik musi w ciągu pierwszego roku eksploatacji oczyszczalni wykonać minimum cztery badania jakości składu ścieku oczyszczonego. Jeśli na podstawie wyników badań parametry ścieku oczyszczonego będą odpowiadały rozporządzeniu Ministra Środowiska w sprawie klasyfikacji wód oraz warunków, jakim powinny odpowiadać ścieki odprowadzane do wód lub ziemi wraz ze zmianami [5], to w kolejnych latach wykonuje się dwa badania parametrów ścieku oczyszczonego. Kontrola pracy oczyszczalni wymagających pozwolenia wodnoprawnego jest więc na tyle dopracowana ustawowo, że wystarczy skutecznie egzekwować wydaną decyzję przez właściwe starostwo powiatowe, aby dokonać oceny skuteczności pracy urządzeń w określonym czasie.

System kontroli na etapie powykonawczym

Zakończenie budowy POŚ musi być zgłoszone przez inwestorów prywatnych właściwemu organowi jednostki samorządowej. Na terenach wiejskich jest to wójt gminy. Wymóg taki wynika m.in. z przepisów Prawa ochrony środowiska [6] oraz rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie rodzajów instalacji, których eksploatacja wymaga zgłoszenia [7]. Powszechna nieznajomość tych przepisów prowadzi jednak do tego, że inwestorzy indywidualni zwykle nie dokonują zgłoszenia rozpoczęcia eksploatacji POŚ do urzędu gminy. Towarzyszące temu zaniedbania w prowadzeniu przez gminy ewidencji zbiorników na nieczystości i przydomowych oczyszczalni skutecznie utrudniają realną ocenę stanu gospodarki ściekowej w gminach.

Sporo zastrzeżeń można też mieć do kontroli inwestycji zrealizowanych w ramach zamówień publicznych przez jednostki samorządu terytorialnego. W ostatnich latach na terenach wiejskich zamontowano w ramach takich działań około 100 tysięcy POŚ. Z uwagi na 5-letni okres trwałości projektów, przez pierwsze 5 lat prawnym właścicielem instalacji pozostaje gmina, a właściciel nieruchomości jest jedynie jej użytkownikiem. Aby zagwarantować zakładany efekt ekologiczny, sposób kontroli pracy tych oczyszczalni oraz ich serwisowania należało zatem ustalić na etapie przygotowania inwestycji. Niestety, o to nie zadbano. Mieszkańcy otrzymujący oczyszczalnie w użytkowanie zostają co prawda (zazwyczaj) przeszkoleni przez wykonawcę robót w zakresie sposobu eksploatacji urządzeń zgodnie z zaleceniami producenta oraz otrzymują książkę eksploatacji POŚ z warunkami gwarancji i opisem obsługi, jednak nagminnie łamią zawarte tam wymagania. Efekt jest taki, że do gruntu często odprowadzane są ścieki, które nie odpowiadają rozporządzeniu Ministra Środowiska.

Samochód serwisu fabrycznego Sotralentz. Gminy, które zdecydowały się na zakup i instalację oczyszczalni tej firmy, mogą liczyć na usługi serwisowe producenta, w tym na monitoring oczyszczalni przez Ogólnopolski System Zarządzania Serwisem, który przypomina użytkownikom o terminie i zakresie niezbędnych czynności serwisowych

 Przydomowe oczyszczalnie ścieków są alternatywnym sposobem rozwiązania gospodarki ściekowej na terenach, gdzie budowa zbiorczego systemu zebrania i oczyszczania ścieków jest ekonomicznie nieuzasadniona. W przypadku oczyszczalni zbiorczej prowadzony jest jednak ciągły monitoring parametrów ścieku oczyszczonego, co nie ma miejsca podczas pracy POŚ. Nadzór nad funkcjonowaniem oczyszczalni przydomowych ich właściciele, czyli gminy, w praktyce masowo przerzucają na użytkowników, którzy nie zawsze potrafią sobie z tym poradzić. Jednostki finansujące inwestycje, jak NFOŚiGW, WFOŚiGW oraz urzędy marszałkowskie, kontrolę inwestycji ograniczają do analizy procedury przetargowej. Nie badają zasadności wydatkowanych pieniędzy w stosunku do faktycznie uzyskanego efektu ekologicznego (trwałego w czasie). Tymczasem profesjonalna kontrola inwestycji po 2-3 latach od jej realizacji pokazałaby realia. Wiele urządzeń z różnych przyczyn nie oczyszcza ścieku do wymaganych prawnie parametrów, a nawet wcale. Ryzyko cofnięcia po kilku latach uzyskanej przez gminę dotacji zapewne zmusiłoby potencjalnych inwestorów do przemyślenia przyszłego systemu kontroli oraz zagwarantowania profesjonalnego serwisu wykonującego za użytkownika podstawowe czynności eksploatacyjne.

Obecnie prawie codziennie ogłaszane są nowe zamówienia publiczne na POŚ. Zaniechania osób zarządzających gminą w zakresie kontroli mieszkańców, jak gospodarują ściekami, są zrozumiałe z uwagi na niechęć do karania własnego elektoratu. Jeśli więc nie zmieni się stan prawny, w wyniku kolejnych inwestycji zamontowane zostaną lepsze lub gorsze oczyszczalnie, które kontrolowane będą jedynie przez użytkowników, często ze skutkiem przeczącym idei inwestycji.

 Podstawa prawna:

[1] Ustawa z dnia 1 lipca 2011 r. o zmianie ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach oraz niektórych innych ustaw (DzU z 2011 r. Nr 152, poz. 897)
[2] Ustawa z dnia 30 maja 2014 r. o zmianie ustawy – Prawo wodne oraz niektórych innych ustaw (DzU z 2014 r., poz. 850)
[3] Prawo budowlane (DzU z dnia 29 listopada 2013 r., poz. 1409 z późn. zm.) aktualizacja przepisów na dzień 26.09.2014 r.
[4] Ustawa o Wyrobach budowlanych z dnia 16 kwietnia 2004 r. (DzU Nr 92, poz. 881 z późn. zm.)
[5] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 lipca 2006 r. (DzU Nr 137, poz. 984) w sprawie klasyfikacji wód oraz warunków, jakim powinny odpowiadać ścieki odprowadzane do wód lub ziemi wraz ze zmianami (DzU 2009, poz. 169 z 2009 r.)
[6] Ustawa Prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r., art. 152, ust. l i art. 378, ust. 3 (DzU z 2008 r. Nr 25, poz. 150 z późn. zm.)
[7] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 22 grudnia 2004 r. w sprawie rodzajów instalacji, których eksploatacja wymaga zgłoszenia (DzU Nr 283, poz. 2839)

 Autorzy: Adam Zawadzki, Piotr Bernaciak, Joanna Jankowska
Zdjęcia: Sotralentz