Drukuj
Nadrzędna kategoria: Artykuły tematyczne

W artykule przedstawiam47 wymagania higieniczne stawiane w Polsce urządzeniom HVAC oraz wybrane wymagania występujące w innych krajach europejskich. Przywołuję niektóre zapisy prawne, normy przedmiotowe i wytyczne branżowe w tym zakresie, odnosząc je do poszczególnych grup produktów oraz praktyki.

Na wstępne należy uściślić jedną kwestię. W tytule artykułu pojawia się fr48aza „HVAC”, która w tłumaczeniu oznacza zagadnienia dotyczące instalacji ogrzewczych, wentylacyjnych i klimatyzacyjnych. Z zasady wymagania higieniczne, które stawiane są urządzeniom i wyrobom, związane są z faktem, że mogą mieć one kontakt z wodą przeznaczoną do spożycia przez ludzi i mogą wpływać na jej jakość lub mogą mieć kontakt z powietrzem wentylacyjnym i wpływać na jego jakość. W założeniu zatem nie dotyczą wyrobów i urządzeń, które tego warunku nie spełniają, np. wyrobów do instalacji ogrzewczych. Nie jest to jednak zamkniętą regułą, o czym czytelnik będzie mógł się przekonać w dalszej części tego artykułu.
Warto przy tym pamiętać, że dedykowane przeznaczenie danego produktu, np. do użycia go w instalacji przesyłającej wodę pitną, jest w gestii podmiotu wprowadzającego ten produkt do obrotu (np. producenta) – to on definiuje zamierzone zastosowanie, np. w tzw. deklaracji właściwości użytkowych. Nie jest tak, że dany produkt (np. zawór, złączka, rura itp.) z zasady musi spełniać określone wymagania higieniczne, nawet jeśli jego najczęstsze praktyczne zastosowanie na to wskazuje. Jeżeli wskazane w deklaracji zamierzone zastosowanie nie uwzględnia tego faktu, to wymagania higieniczne nie mają zastosowania. Jak to wygląda w praktyce? – Między innymi o tym piszę w tym artykule.

Atesty higieniczne w Polsce – aspekty formalno-prawne
Dokumentem formalnie potwierdzającym to, że dany produkt (lub typoszereg produktów o tym samym lub bardzo zbliżonym składzie, np. seria kurków kulowych) jest bezpieczny dla zdrowia i środowiska jest atest higieniczny. Dotyczy to m.in. instalacji sanitarnych i ich elementów, głównie wyrobów mogących mieć kontakt z wodą pitną.
Atesty higieniczne wystawiane są na życzenie podmiotu zgłaszającego, przez instytucje upoważnione do oceny jakości produktu pod tym względem. W Polsce obecnie jedyną jednostką uprawnioną przez Ministra Zdrowia do wydawania atestów higienicznych na materiały i wyroby stosowane w systemach dystrybucji wody (pitnej) oraz środki stosowane do jej uzdatniania jest Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny (NIZP-PZH).

Regulacje prawne. Regulacje prawne związane z atestacją higieniczną opisane są w Ustawie o Zbiorowym Zaopatrzeniu w Wodę i Zbiorowym Odprowadzaniu Ścieków (DzU 2001, nr 72, poz. 747). Zapisano tam m.in., że:
Art. 12.2 Każdy materiał i wyrób używany do uzdatniania wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi powinien posiadać pozytywną ocenę higieniczną państwowego powiatowego inspektora sanitarnego.
Z kolei Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 7 grudnia 2017 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (DzU 2017, poz. 2294) określa, iż:
§ 24. W ramach prowadzonego nadzoru nad materiałami i wyrobami stosowanymi w procesach uzdatniania i dystrybucji wody: 1) właściwy państwowy powiatowy lub państwowy graniczny inspektor sanitarny wydaje ocenę higieniczną dla materiału lub wyrobu stosowanego w procesach uzdatniania wody.
§ 25. 1. Ocena higieniczna, o której mowa w § 24 pkt 1, jest wydawana na podstawie dokumentacji przedłożonej przez producenta lub dystrybutora lub podmiot ubiegający się o zastosowanie materiału lub wyrobu stosowanego w procesach uzdatniania wody. (...)
§ 25. 4. Dokumentacja, o której mowa w ust. 1–3, zawiera: 1) opis rodzaju zastosowanego materiału, wyrobu, substancji chemicznych i ich mieszanin z aktualnymi atestami higienicznymi jednostki uprawnionej do wydawania takich atestów (…).

! W celu wystawienia atestu, produkt badany jest pod względem składu chemicznego, użytych substancji i materiałów, właściwości mechanicznych itp. Dane te dostarcza zgłaszający, wraz ze stosownymi raportami z badań, np. raportami z badań migracji czy podatności danego materiału na powstawanie biofilmu.

Ocena zgodności produktów podlegających atestacji prowadzona jest w oparciu o wymagania:

Gdzie badane są wyroby? Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego określa, jakie grupy produktów można zgłosić do oceny i atestacji w NIZP-PZH, w celu uzyskania atestu PZH. Dzieli je na trzy podstawowe grupy:

Ponadto Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 12 lipca 1996 r. w sprawie wykazu jednostek upoważnion49ych do przeprowadzania badań materiałów i procesów technologicznych w celu ustalenia stopnia ich szkodliwości dla zdrowia oraz zakresu tych badań (DzU 1996, nr 101, poz. 473) podaje wykaz 12 jednostek upoważnionych do przeprowadzania badań materiałów i procesów technologicznych pod tym kątem. W oparciu o te zapisy wystawiane są atesty higieniczne na niektóre wyroby z segmentu HVAC przez inne jednostki niż NIZP-PZH (patrz dalsza część artykułu).

Atesty higieniczne w Polsce – aspekty praktyczne
Wiemy już, że jeśli dany wyrób ma deklarowane zamierzone zastosowanie do montażu w instalacjach mających kontakt z wodą pitną, to powinien posiadać atest higieniczny. W praktyce dotyczy to więc tych elementów, które montowane są w sieciach wodociągowych, instalacjach ciepłej wody użytkowej, wody zimnej itp. Takimi elementami są rury, zawory, złączki, kształtki, filtry i pozostała armatura instalacyjna, armatura sanitarna, armatura kontrolnopomiarowa itp. Takimi wyrobami są też grzejniki, czy tak? – Nie, przecież one nie są montowane w instalacjach przeznaczonych do przesyłania wody pitnej. A jednak – koniec końców – w praktyce bywa, że tak, takimi wyrobami są też grzejniki, o czym za chwilę.

Wymagania higieniczne dotyczące armatury instalacyjnej
W pierwszej kolejności przyjrzyjmy się wymienionej armaturze instalacyjnej. Zawory, kurki kulowe i złączki metalowe najczęściej wykonuje się z mosiądzu, żeliwa, stali nierdzewnej, brązu. Najszerszą grupę w domowych instalacjach HVAC stanowią produkty wykonane z mosiądzu. Wykończenie powierzchni, zwłaszcza w przypadku zaworów, jest najczęściej w postaci niklowania lub chromowania.

! Istnieje szereg wskaźników jakościowych wody. Jednym z ważniejszych jest stężenie rozpuszczonego niklu.

Nikiel, sam w sobie, nie jest dla człowieka niebezpieczny. Jako pierwiastek śladowy jest potrzebny do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Nikiel występuje w wielu produktach spożywczych, np. w zbożach, rybach, czekoladzie czy niektórych warzywach. Ponadto przedostaje się do organizmu drogą oddechową oraz z wodą pitną. Jeśli woda ta ma kontakt z powierzchniami niklowanymi, to stężenie tego pierwiastka może być zbyt wysokie. Nadmiar niklu w organizmie jest niebezpieczny i prowadzić może do zmian w szpiku kostnym, uszkodzeń błoń śluzowych, wzmożonego ryzyka zachorowalności na raka oraz alergii.

Dopuszczalne stężenie niklu w wodzie przeznaczonej do spożycia. Kwestię tę pierwotnie regulowało Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 marca 2007 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (DzU 2007, nr 61, poz. 417), które zostało zmienione:

Stężenie to określone było na poziomie nie wyższym niż 20 μg/l, sytuując nikiel w grupie najbardziej toksycznych metali, tj. o jednym z najmniejszych dopuszczalnych stężeń. Wskazane akty prawne zostały uchylone i zastąpione (lub zmodyfikowane) Rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 7 grudnia 2017 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (DzU 2017, poz. 2294) oraz Dyrektywą Komisji (UE) 2015/1787 z dnia 6 października 2015 r. zmieniającą załączniki II oraz III do dyrektywy Rady 98/83/WE w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi. Dopuszczalne stężenie niklu na poziomie nie większym niż 20 μg/l zostało jednak utrzymane.

Obecne i poprzednie wymogi. Jak podaje NIZP-PZH, kontakt powłok niklowych z wodą powoduje, że nikiel osiąga w niej bardzo wysokie stężenia, rzędu 350 μg/l, co wielokrotnie przekracza dopuszczalną wartość 20 μg/l. Jeszcze kilka lat temu Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny wydawał atesty higieniczne na zawory, które w całości pokryte były powłoką niklową. Obecnie, dla wszystkich nowych produktów – zaworów, kurków kulowych, łączników instalacyjnych, śrubunków itp. – deklarowanych przez producenta jako przeznaczone do stosowania w instalacjach do przesyłania wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi, atest higieniczny może zostać wydany tylko wtedy, jeśli powierzchnie wyrobu potencjalnie stykające się z wodą nie są niklowane.

! Zgodnie z nowymi wymogami, obecnie niklowane mogą być zatem jedynie zewnętrzne powierzchnie armatury instalacyjnej deklarowanej jako przeznaczona do przesyłania wody pitnej.

Zmianę tę można było zauważyć kilka lat temu, gdy z katalogów producentów zniknęły zdjęcia zaworów, głównie kurków kulowych, z niklowanymi powierzchniami wewnętrznymi i gwintami, a w ich miejsce pojawiły się zdjęcia tych samych zaworów, ale nieniklowanych na wymienionych powierzchniach. W krótkim czasie niemal wszyscy producenci wdrożyli tę zmianę. W tamtym okresie można jednak było spotkać na rynku zarówno zawory w całości niklowane, jak i zawory częściowo niklowane, w obu przypadkach z towarzyszącymi w dokumentacji aktualnymi atestami higienicznymi. Wynikało to naturalnie stąd, iż zawory wprowadzone do obrotu przed tą zmianą posiadały jeszcze aktualne (nie wygasłe) atesty higieniczne i nie musiały być wycofywane z rynku. Kolejne partie tych zaworów wprowadzane były do obrotu już ze zmienioną konstrukcją.

Wymagania higieniczne dotyczące grzejników
Przyjrzyjmy się teraz kwestii atestacji higienicznej dla grzejników, zasygnalizowanej wcześniej. Jeśli przeanalizujemy katalogi producentów tych wyrobów, to najczęściej znajdziemy tam też wzmianki o posiadaniu atestów higienicznych, zwykle wydanych przez NIZP-PZH. Spotkać można także – co zasygnalizowano wcześniej – atesty wydane przez inne jednostki upoważnione na mocy Rozporządzenia Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 12 lipca 1996 r. w sprawie wykazu jednostek upoważnionych do przeprowadzania badań materiałów i procesów technologicznych w celu ustalenia stopnia ich szkodliwości dla zdrowia oraz zakresu tych badań (DzU 1996, nr 101, poz. 473), np. przez Zakład Toksykologii Środowiska Instytutu Medycyny Morskiej i Tropikalnej w Gdyni (Gdański Uniwersytet Medyczny).
Nierzadko również, w katalogach producentów można natknąć się na opis grzejnika typu „grzejnik higieniczny”. Czy to oznacza, że taki grzejnik jest bardziej higieniczny od innego, bez tego opisu i jest korzystniejszy dla zdrowia? – Niezupełnie. Najczęściej pod tą nazwą kryją się grzejniki płytowe bez ożebrowań konwekcyjnych, czyli wyposażone w gładkie płyty. Umożliwia to łatwe utrzymanie ich w czystości – stąd owa higieniczność. Takie grzejniki przed laty zyskały popularność w placówkach służby zdrowia, gdzie występują podwyższone wymagania higieniczne w porównaniu do budownictwa mieszkaniowego. Atesty higieniczne posiadają jednak także np. członowe grzejniki aluminiowe, które mają ożebrowanie i których nie da się w łatwy sposób utrzymać w czystości.

A co na to polskie prawo? Czy są takie formalne wymagania? Czy to one są powodem, dla którego producenci ubiegają się o atesty higieniczne pomimo tego, że nie są w tym przypadku obowiązkowe i z wpływem na zdrowie nie mają wiele wspólnego? W tym temacie warto przeanalizować zapisy Rozporządzenia Ministra Zdrowia (i Opieki Społecznej – nazwa ministerstwa zmieniała się przez lata) w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać pomieszczenia i urządzenia zakładu opieki zdrowotnej i to, jak zmieniały się one na przestrzeni lat.

W pierwszej wersji, z 1992 r. (DzU 1992, nr 74, poz. 366), zapisano, że:
4. Grzejniki powinny być zainstalowane nie niżej niż 12 cm od podłogi i nie bliżej niż 6 cm od lica ściany wykończonej, a w pomieszczeniach o podwyższonej aseptyce (np. sale zabiegowe, boksy jałowe, przygotowalnie płynów infuzyjnych, centralna sterylizatornia, sale pooparzeniowe itp.) – minimum 10 cm od lica ściany wykończonej. Grzejniki powinny być gładkie, łatwe do czyszczenia. Nie dopuszcza się instalowania grzejników z rur ożebrowanych oraz ogrzewania podłogowego i sufitowego.
W wersji z 2005 r. (DzU 2005, nr 116, poz. 985; pomijając rozporządzenia zmieniające opublikowane w międzyczasie), znajdujemy zapis:
1. Grzejniki powinny być mocowane do ściany nie niżej niż 0,1 m od podłogi i nie bliżej niż 0,1 m od lica ściany wykończonej. W zakładach opieki zdrowotnej wpisanych do rejestru zakładów opieki zdrowotnej przed wejściem w życie niniejszego rozporządzenia dopuszcza się, z wyjątkiem pomieszczeń o podwyższonej aseptyce, zainstalowanie grzejników nie bliżej niż 0,06 m od lica ściany wykończonej.
2. Grzejniki powinny być gładkie, umożliwiające ich mycie i utrzymanie w czystości.
3. Nie dopuszcza się ogrzewania sufitowego oraz instalowania grzejników z rur ożebrowanych, z wyjątkiem pomieszczeń technicznych.
W wersji z 2006 r. (DzU 2006, nr 213, poz. 1568; pomijając rozporządzenia zmieniające opublikowane w międzyczasie) można natomiast przeczytać, że:
Instalacja grzejnika powinna umożliwiać utrzymanie w czystości grzejnika, ściany i podłogi. (…) W oddziale psychiatrycznym ogólnym (…) część obserwacyjno-diagnostyczna może być wyposażona w jednoosobową separatkę o powierzchni co najmniej 12,0 m2, spełniającą następujące wymagania (…): ogrzewanie podłogowe lub grzejnik we wnęce zasłoniętej trudnym do usunięcia ekranem metalowym uniemożliwiającym dostęp osoby izolowanej do grzejnika.

W kolejnej wersji, z 2011 r. (DzU 2011, nr 31, poz. 158), zrezygnowano z wymagań dotyczących instalowania grzejnika i jego powierzchni. W takiej też postaci zapisy te utrzymały się do najnowszej wersji rozporządzenia (Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 26 marca 2019 r. w sprawie szczegółowych wymagań, jakim powinny odpowiadać pomieszczenia i urządzenia podmiotu wykonującego działalność leczniczą, DzU 2019, poz. 595 oraz Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 3 listopada 2020 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych wymagań, jakim powinny odpowiadać pomieszczenia i urządzenia podmiotu wykonującego działalność leczniczą, DzU 2020, poz. 1943). Zapisów takich nie ma także w Rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (DzU nr 75, poz. 690 z późn. zm.).

! Z analizy wymagań zapisanych w wymienionych wyżej dokumentach wynika, że atesty higieniczne na grzejniki nie są obowiązkowe, aczkolwiek pewne wymagania higieniczne w tym zakresie w przeszłości występowały.

Stąd też aktualna, dość nietypowa, sytuacja. Czy jednak atesty te są zbędne? – Niezupełnie. Przyzwyczajenie rynku, zarówno po stronie klientów instytucjonalnych i inwestycyjnych oraz indywidualnych, jak i firm oferujących te produkty, sprawia, że dokument ten ma sporą wartość, ale głównie marketingową.

Wymagania higieniczne dotyczące urządzeń 100i wyrobów do instalacji wentylacyjnych i klimatyzacyjnych
Wymagania w zakresie warunków higienicznych urządzeń i wyrobów do instalacji wentylacyjnych i klimatyzacyjnych dotyczą głównie higieny powietrza wewnętrznego – minimalizacji stężeń różnego rodzaju cząstek, w tym drobnoustrojów, ale także niwelacji szkodliwych gazów i zapachów oraz regulacji warunków cieplno-wilgotnościowych w pomieszczeniach i wpływu na nie warunków zewnętrznych i wewnętrznych. Szczegółowe wymagania w tym zakresie odnoszą się przede wszystkim do placówek wykonujących działalność medyczną.
Głównymi dokumentami odniesienia w tym zakresie są:

Trzeci z wymienionych dokumentów jest obecnie najbardziej kompleksowym polskim opracowaniem przedmiotowym, opartym na normach europejskich oraz praktyce inżynierskiej oraz medycznej i podającym wytyczne i wymagania dla instalacji wentylacyjnych i klimatyzacyjnych w placówkach wykonujących działalność leczniczą. Zaprezentowana jest w nim m.in. klasyfikacja pomieszczeń z punktu widzenia stężenia drobnoustrojów i pyłów w powietrzu oraz parametrów cieplno-wilgotnościowych, wraz z założeniami do projektowania i wymaganiami technicznymi dotyczącymi wspomnianych instalacji.