Zapewnienie odpowiedniej jakości wody wypływającej z punktów czerpalnych w placówkach służby zdrowia lub opiekuńczych, ale też w hotelach, pensjonatach czy innych obiektach, w których istnieje zwiększone ryzyko jej skażenia biologicznego i fizyko- chemicznego, to duże wyzwanie dla właścicieli tych obiektów i projektantów. Warto więc zwrócić uwagę na pewne rozwiązania sanitarne na polskim rynku, dedykowane do takich obiektów, które skutecznie zapobiegają ewentualnym problemom z jakością wody pitnej.
Legionelloza – choroba legionistów
 |
| 1. Pałeczki bakterii Legionella. Bezpieczna liczba pałeczek w 100 ml wody to mniej niż 100 |
Obecnie, według szacunków Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), na całym świecie choruje rocznie na Legionellozę od 20 do 100 tysięcy osób, a 5-20% z nich umiera. Zainfekowanie najczęściej następuje drogą kropelkową przez wdychanie aerozolu wodnego skażonego bakteriami, a taka sytuacja może mieć miejsce pod natryskiem czy podczas zabiegów w basenie lub wannie (para wodna nad taflą wody w basenie, perlatory).
Bakterie Legionella żyją w zimnej i ciepłej wodzie. Rozmnażają się w temperaturze 25- 5°C, optymalnie około 37°C. Dopuszczalna ich liczba w 100 ml wody powinna być mniejsza niż 100. Bakterie Legionella żyją w rzekach i jeziorach. W naturalnym środowisku nie stanowią jednak zagrożenia dla ludzi. Stają się zagrożeniem, kiedy mają możliwość rozmnażania się w systemie dostarczania wody. Czynnikami mającymi wpływ na ich rozwój są:
- materiały instalacyjne (rury metalowe i z tworzyw sztucznych, zbiorniki, armatura), mogące stanowić pożywkę;
- prędkość przepływu wody;
- temperatura wody;
- chropowatość powierzchni wewnętrznej rur i armatury (np. skorodowana powierzchnia rur metalowych to miejsce, w którym bakterie namnażają się bardzo szybko);
- środki dezynfekcyjne.
W wodzie wodociągowej, oprócz mikroorganizmów, wirusów i bakterii, pojawiają się również zanieczyszczenia chemiczne (migracja metali ciężkich i substancji organicznych) oraz zanieczyszczenia fizyczne (kolor, mętność, zapach, smak).
Z badań naukowych wynika, że nawet teoretycznie najlepsza i najczęściej polecana metoda eliminacji bakterii Legionella z instalacji wody ciepłej nie jest skuteczna, jeżeli nie jest przestrzegany reżim temperaturowy – temperatura wody ciepłej w punkcie poboru musi być równa lub większa niż 55°C.
Biofilm a skażenie instalacji
Biofilm jest błoną biologiczną powstającą na wszystkich powierzchniach stykających się z wodą. Obserwujemy go na wewnętrznej powierzchni tradycyjnych rur stalowych i żeliwnych, w przewodach z tworzyw sztucznych, a nawet w instalacjach wykonanych z miedzi. Liczne badania naukowe wykazały, że tworzy się on bez względu na rodzaj materiałów użytych w instalacji (miedź, C-PVC, Inox, polipropylen, PE-X, PE-RT), choć dla jego rozwoju ma znaczenie podatność materiałów na obrost mikrobiologiczny.
Biofilm składa się głównie z organizmów żywych oraz wytwarzanych przez nie substancji organicznych i substancji nieorganicznych pochodzących z wody lub bezpośrednio z materiałów kontaktujących się z wodą. Czas rozwoju biofilmu jest różny i wynosi od kilku godzin do kilku tygodni, a nawet miesięcy, zależnie od rodzaju materiału stykającego się z wodą oraz zawartości substancji odżywczych w wodzie, szczególnie organicznych związków węglowych. Największy udział w utworzonym biofilmie mają bakterie gramujemne, spośród których najczęściej izolowano bakterie z rodzaju Pseudomonas, Flavobacterium i Acinetobacter. Bakterie z rodzaju Legionella mogą jednakże stanowić nawet 35% wszystkich bakterii wchodzących w skład biofilmu.
99,55% bakterii obecnych w instalacjach uwięzionych jest właśnie w biofilmie. W sprzyjających warunkach rozmnażają się i formują zespoły mikroorganizmów, które mogą się odłączyć od całości i doprowadzić do skażenia całej instalacji wodociągowej. Miejsca, w których panuje stagnacja wody są do tego celu wręcz idealne.
W wymaganiach technicznych COBRTI INSTAL, zeszyt 7, „Warunki techniczne wykonania i odbioru instalacji wodociągowych”, autorstwa mgr inż. Marka Płóciennika (Warszawa, lipiec 2003 r., Dokumentacja techniczna wykonawcza), określono zakres i zawartość dokumentacji technicznej wykonawczej, która w szczególności powinna zawierać (p. 11):
… rozwiązanie zabezpieczenia przed namnażaniem się mikroorganizmów, np. bakterii Legionella, w przewodach instalacji wodociągowej, szczególnie wody ciepłej…
Wymagania i zagrożenia
Wymagania dotyczące jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi reguluje rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 13 listopada 2015 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi:
…Woda jest bezpieczna dla zdrowia ludzkiego, jeżeli jest wolna od mikroorganizmów chorobotwórczych i pasożytów w liczbie stanowiącej potencjalne zagrożenie dla zdrowia ludzkiego, substancji chemicznych w ilościach zagrażających zdrowiu oraz nie ma agresywnych właściwości korozyjnych i spełnia:
– podstawowe wymagania mikrobiologiczne określone w załączniku nr 1 do rozporządzenia;
– podstawowe wymagania chemiczne określone w załączniku nr 2 do rozporządzenia;
– dodatkowe wymagania mikrobiologiczne, organoleptyczne, fizykochemiczne oraz radiologiczne, jakim powinna odpowiadać woda, określa załącznik nr 3 do rozporządzenia…
Problem wtórnego zanieczyszczenia wody w instalacjach wewnętrznych pojawia się w miejscach stagnacji wody. Jakość wody dostarczanej przez przedsiębiorstwa wodociągowo-kanalizacyjne odbiorcom usług wodociągowych może w niekorzystnych warunkach eksploatacji i utrzymania instalacji wodociągowej w budynkach ulec pogorszeniu. Okolicznościami sprzyjającymi zanieczyszczeniu wody są:
- możliwości wystąpienia przepływu zwrotnego wody zużytej;
- połączenia z obcą instalacją;
- wpływ czynników zewnętrznych;
- materiały i wyroby stosowane w instalacjach;
- stagnacja wody;
- nieodpowiednia lub niewłaściwa konserwacja instalacji wodociągowej.
| Akty prawne i wymagania dotyczące instalacji i sieci wodociągowych |
|
Normy i rozporządzenia. W krajach Unii Europejskiej obowiązuje norma EN 806-4:2010 „Wymagania dotyczące wewnętrznych instalacji wodociągowych do przesyłu wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi. Część 4. Instalacje”, której podstawę stanowi dyrektywa Rady 98/83/WE z 3 listopada 1998 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi. Norma ta ujednolica wymagania na temat działań związanych z uruchomieniem instalacji wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi. Od września 2010 r. miała w każdym państwie Unii otrzymać status normy krajowej. W naszym kraju należy stosować następujące wymagania odnośnie do wody pitnej: Wytyczne branżowe. Bardzo ważne są także wytyczne branżowe, jak również te podawane przez producentów. Są to m.in.: Obowiązki projektanta – instalatora – zarządcy. Wszystkie projektowane rury i złącza instalacji wody pitnej powinny być przeznaczone do 50-letniej eksploatacji, przy uwzględnieniu indywidualnych warunków pracy oraz odpowiedniego nadzoru. Istotnym zadaniem projektanta jest jednocześnie zapobieżenie pogorszeniu jakości dostarczanej wody w instalacji oraz zadbanie o to, aby w punktach poboru spełniała ona wymagania fizyko-chemiczne i bakteriologiczne. Przestrzeganie wyżej wymienionych norm, rozporządzeń i wytycznych należy także do obowiązków instalatora. W przypadku awarii i powstania skażenia w instalacji instalator, który wykonał instalację, jest zobowiązany przedstawić biegłemu rzeczoznawcy opinię, w której powinien wykazać, że instalacja została wykonana zgodnie ze sztuką i w oparciu o obowiązujące przepisy. Jeśli biegły rzeczoznawca uzna argumenty instalatora za niewystarczające i uzna winę wykonawcy, to jest on narażony na proces cywilny i roszczenia odszkodowawcze. Odpowiedzialnym za zapewnienie bezpiecznego użytkowania i eksploatacji instalacji wodociągowej jest z kolei właściciel lub zarządca budynku. |
Stagnacja wody w instalacjach budynków może spowodować istotne obniżenie jej jakości w wyniku wzrostu stężenia substancji rozpuszczonych lub substancji w zawiesinie oraz rozwoju bakterii. Stopień pogorszenia jakości wody zależy od rodzaju materiałów zastosowanych w instalacji, ogólnej jakości wody, jej temperatury i czasu trwania wody w bezruchu.
Miejscem, w którym najczęściej dochodzi do stagnacji, są instalacje w hotelach, na stadionach, w muzeach, szpitalach, sanatoriach i obiektach, w których rozbiór wody uzależniony jest od częstotliwości przebywania użytkowników. Ze względów higienicznych konieczne jest zatem płukanie instalacji wodociągowych w tych obiektach po okresach bezruchu wody w instalacji. Fragmenty instalacji, z których korzysta się rzadko lub przez krótki czas, powinny być po wykorzystaniu odizolowane oraz przepłukane przed ponownym wprowadzeniem ich do eksploatacji. Przewody niewykorzystywane należy odłączyć od instalacji wodociągowej.
Odpowiedzialnymi za zapewnienie bezpiecznego użytkowania i eksploatacji instalacji wodociągowej są właściciele lub zarządcy budynku. Warto, by pamiętali, że każda niedostateczna lub niewłaściwa konserwacja instalacji wodociągowej może spowodować istotne obniżenie jakości wody.
Materiały: instalacja i armatura
2. Urządzenie do automatycznego spłukiwania higienicznego Geberit. Zapobiega stagnacji wody w instalacjach, namnażaniu się bakterii i wzrostowi stężenia zanieczyszczeń. Można je obsługiwać przez smatfon
W rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2012 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (DzU nr 75, p. 690 z późn. zm.) zapisano podstawowe kryterium stanowiące podstawę wyboru materiałów, z jakich wykonywane powinny być instalacje zimnej i ciepłej wody: Wyroby zastosowane w instalacji wodociągowej powinny być dobrane z uwzględnieniem korozyjności wody, tak aby nie nastąpiło pogorszenie jakości wody oraz trwałości instalacji, a także, aby takich skutków nie wywołało wzajemne oddziaływanie materiałów, z których wykonano te wyroby. Dodatkowym problemem związanym z rodzajem i jakością materiałów, z których wykonana jest instalacja wody pitnej i armatura, jest ryzyko zanieczyszczenia wody np. niklem, ołowiem czy kadmem, czyli przekraczanie dopuszczalnej zawartości tych pierwiastków w wodzie. Zanieczyszczenie to może pochodzić ze stopów metali, w szczególności w przypadku armatury wodociągowej importowanej z Chin, oraz z mosiężnych złączek stosowanych w instalacjach z rur wielowarstwowych. Zawory i wodomierze wykonane ze stopów miedzi również mogą prowadzić do zwiększenia poziomu ołowiu w wodzie, przy czym ołów zawarty w wodzie pitnej charakteryzuje się wysoką przyswajalnością, czego efektem jest wykazana w wielu badaniach współzależność między stężeniem tego pierwiastka w wodzie a jego poziomem w surowicy krwi. Trzeba też uważać na nikiel znajdujący się na powierzchni armatury. Część osób jest uczulona na ten metal. Przekroczenie wartości parametrycznej dla niklu jest bardzo prawdopodobne tam, gdzie zainstalowane są elementy niklowane lub armatura chromowana, która ma powierzchnie niklowane bez pokrycia warstwą chromu bezpośrednio kontaktujące się z wodą.
Specjalne standardy
Zakłady opieki zdrowotnej, jako instytucje świadczące usługi medyczne, powinny zapewnić najwyższe standardy higieny, ponieważ przebywają w nich osoby o obniżonej odporności, po zabiegach operacyjnych lub chemioterapii, które są szczególnie narażone na różnego rodzaju infekcje i zakażenia. Instalacja ciepłej wody użytkowej musi więc być pod szczególnym nadzorem – jak już wspominałem najpoważniejsze zagrożenie to rozrastający się biofilm oraz bakterie Legionella, a także Pseudomonas Aeruginosa Mycobacterium Avium, Mycobacterium Xenopi.
Ze względu na to, że nie istnieje możliwość całkowitego usunięcia biofilmu, zakłady opieki zdrowotnej powinny przynajmniej go kontrolować – w celu ograniczenia silnego rozrostu i namnażania się bakterii. Ważne jest też, by kontrola bakteriologiczna była ukierunkowana na różne rodzaje bakterii.
Cała armatura sanitarna, w tym baterie czerpalne, zawory i natryski, zainstalowana w szpitalach powinna być łatwa w czyszczeniu, a materiały, z jakich ją wykonano, w jak największym wymiarze bakteriostatyczne i odporne na częste czyszczenie. Zapewnienie maksymalnej higieny wymaga jednocześnie zwrócenia uwagi na elementy wewnętrzne instalacji wodociągowej, które nie są widoczne na zewnątrz. Warto pamiętać, że na rynku są specjalistyczne rozwiązania, które zapewnią ochronę pacjentów.
 |
| 3. Podtynkowa zabudowa urządzenia – kontrolę i serwis umożliwi płytka rewizyjna |
Automatyczne zapobieganie stagnacji
Od kilku lat na naszym rynku dostępne jest urządzenie do automatycznego spłukiwania higienicznego instalacji, zaprojektowane przez inżynierów firmy Geberit, które wspomaga proces oczyszczania wewnętrznych instalacji sanitarnych z zanieczyszczeń gromadzących się na wewnętrznej powierzchni rur i armatury oraz zabezpiecza je przed kontaminacją. Jak działa to urządzenie? – Otóż wymusza w przewodzie rurowym przepływ wody przez określony, zaprogramowany czas oraz z zaprogramowaną częstotliwością, dzięki czemu w instalacjach wodociągowych, w których występują dłuższe przerwy w eksploatacji, woda jest okresowo wymieniana, co zapobiega pogorszeniu jej jakości. Urządzenie jest instalowane w wielu toaletach publicznych i prywatnych na całym świecie, w hotelach, domach letniskowych, szkołach, szpitalach czy domach opieki. Jednym z takich miejsc są toalety publiczne na stadionie narodowym w Warszawie. Podstawowe elementy i podzespoły tego urządzenia to: jeden lub dwa zawory elektromagnetyczne, elektroniczny układ sterujący (sterownik, który otwiera/ zamyka zawory elektromagnetyczne), zasilacz, króciec lub króćce przyłączeniowe R½, zawór lub zawory odcinające (kurki kulowe) oraz obudowa z rurą odpływową i zamknięciem wodnym. Sterownik, za pomocą którego uruchamiane jest automatycznie spłukiwanie oraz programowany jest czas i częstotliwość spłukiwania, składa się z pięciu modułów elektronicznych:
• moduł 1 – w jednym, ustawionym odstępie czasowym uruchamia jedno spłukiwanie (np. co 72 godz.), trwające przez określony czas (np. 3 min.);
• moduł 2 – spłukiwanie zostaje uruchomione o określonej porze (np. zawsze w poniedziałek i czwartek o godz. 23.00) i trwa przez określony czas (np. 3 min.);
• moduł 3 – dostępny tylko, gdy jest podłączony czujnik temperatury; pozwala ustawić temperaturę włączenia i wyłączenia urządzenia; jeśli temperatura włączenia zostanie przekroczona (zimna woda jest za ciepła) lub będzie za niska (ciepła woda jest za zimna), to spłukiwanie będzie trwało tak długo, dopóki nie zostanie osiągnięta temperatura wyłączenia;
• moduł 4 – dostępny tylko wtedy, gdy jest podłączony czujnik pomiaru objętości strumienia wody; w ustawionym przedziale czasu powinno nastąpić spłukiwanie ustawioną objętością wody (np. 50 l co 72 godz.);
• moduł 5 – dostępny, gdy jest dodatkowo podłączony zewnętrzny czujnik pomiaru objętości strumienia wody; w ustalonym przedziale czasu nastąpi spłukiwanie objętością wody będącą różnicą między zużytą a zadaną objętością wody (np. 50 l w ciągu 3 dni).
Urządzenie do spłukiwania higienicznego Gebert powinno być zasilane w wodę z instalacji wodociągowej zaprojektowanej zgodnie z normami PN-EN 1717:2003 i PN-EN 806-2:2005 i włączane do instalacji na końcu przewodu zasilającego.
Dostępne są jego dwa typy:
• z jednym przyłączem wody DN 15 do podłączenia przewodu wody ciepłej lub zimnej (w dwóch wersjach: bez pomiaru przepływu i z pomiarem przepływu);
• z dwoma przyłączami do wody ciepłej i zimnej (w dwóch wersjach: bez pomiaru przepływu i z pomiarem przepływu).
Jako zabezpieczenie przed wtórnym zanieczyszczeniem wody w instalacji wodociągowej w urządzeniu zastosowano przerwę powietrzną z przelewem – rodzina A, typ B wg PN-EN 13077:2008.
| Tabela 1. Parametry techniczne urządzenia do spłukiwania higienicznego Geberit |
 |
Specjalistyczna armatura antybakteryjna
Innym ciekawym rozwiązaniem, zapewniającym najwyższą higienę wody pitnej, jest oferta firmy Delabie dla budynków użyteczności publicznej, w tym w szczególności – placówek medycznych. Składa się na nią pakiet specjalistycznej armatury umożliwiającej nie tylko wdrożenie działań profilaktycznych, ale – jeśli jest to konieczne – także działań interwencyjnych w przypadku skażenia. Produkty firmy Delabie zapewniają również dużą oszczędność wody (za wydajność – najwyższa punktacja w międzynarodowych systemach ekologicznej certyfikacji), dostępność, bezpieczeństwo użytkowe, trwałość i odporność na wandalizm oraz intensywne użytkowanie. Armaturę można dobrać do potrzeb różnych użytkowników: dzieci, osób starszych lub niepełnosprawnych, personelu medycznego. Poniżej kilka zaleceń dla armatury spełniającej najwyższe standardy higieniczne oraz przykładów rozwiązań firmy Delabie.
Armatura o niskim poziomie stagnacji wody. Baterie używane w środowisku szpitalnym powinny mieć taką konstrukcję, która zmniejsza poziom stagnacji we wnętrzu korpusu, przez co ogranicza rozwój biofilmu i ułatwia jego usuwanie. Wnętrze korpusu powinno być bardzo gładkie, bez chropowatości. Niestety, korpusy większości modeli armatury dostępnej na rynku są wewnątrz chropowate, co wynika z procesu technologicznego. Tymczasem badania wykazały, że w statycznych warunkach skażenie armatury z gładkim wnętrzem korpusu przez Pseudomonas Aeruginosa jest 14 razy mniejsze niż z wnętrzem chropowatym.
Armatura elektroniczna z automatycznym spłukiwaniem. W celu przeciwdziałania stagnacji wody w armaturze, wszystkie modele elektroniczne powinny być wyposażone w program spłukiwania okresowego, zgodnie z którym np. co 24 godziny po ostatnim użyciu następuje automatyczne spłukiwanie przez 60 sek. Uniemożliwi to namnażanie się bakterii.
 |
|
|
Mikrobiologiczne filtry medyczne. Antybakteryjne filtry montowane w armaturze pozwalają zagwarantować bakteriologiczną kontrolę wody w punkcie czerpalnym. Oferta Delabie to specjalne filtry Biofil z membraną z włókien kanalikowych i z poziomem filtracji 0,2 mikrometra (test na przepuszczalność bakterii zgodnie z ASTM F838-05), montowane w głowicach, słuchawkach natryskowych i wylewkach. System filtracji Biofil jest jednokierunkowy: woda przepływa z zewnątrz do wewnętrznej powierzchni włókien. Bakterie i zawiesiny powyżej 0,2 mikrometra zostają uwięzione przez mikroporowate struktury i zatrzymane po zewnętrznej stronie membrany. W porównaniu do membran płaskich, powierzchnia filtrująca w membranach z włókien kanalikowych Briofil jest znacznie większa (1400 cm² do 500 cm²), co pozwala na filtrację większej ilości wody. Większa jest też możliwość gromadzenia bakterii i zanieczyszczeń w filtrze, co przedłuża cykl jego życia. Ponadto, dzięki kompaktowym włóknom wymiary głowic i słuchawek natryskowych mogą być zredukowane do minimum. Gama Biofil składa się również z wylewek filtrujących (wyłączność Delabie), przeznaczonych do armatury Bioclip. Producent proponuje dwie kategorie filtrów w zależności od zakresu zastosowania:
• antybakteryjne, niesterylne filtry Briofil (wszystkie bakterie: Legionella spp., Pseudomonas aeruginosa), które mogą być użytkowane we wszystkich budynkach użyteczności publicznej, do mycia całego ciała, higienicznego mycia rąk i do balneoterapii. Termin użytkowania: 62 dni od momentu pierwszej instalacji;
• antybakteryjne, sterylne filtry Biofil (wszystkie bakterie Legionella spp), które są szczególnie zalecane w zakładach opieki zdrowotnej do mycia ran i opłukiwania urządzeń medycznych do zabiegów inwazyjnych (np. sprzęt endoskopowy). Termin użytkowania: 62 dni od pierwszej instalacji, aż do użycia filtra przez pacjenta.
Wszystkie filtry są kompatybilne i jednocześnie odporne na działania zwalczające bakterie (dezynfekcja termiczna i chemiczna), stosowane w budynkach użyteczności publicznej, a w szczególności obiektach opieki zdrowotnej. Mają atest PZH.
Armatura zatrzaskowa Bioclip. Jest to specjalistyczna armatura firmy Delabie umożliwiająca wdrożenie działań profilaktycznych, ewentualnie działań interwencyjnych w przypadku skażenia. Zatrzaskowa bateria Bioclip jest całkowicie odpinana od podstawy oraz pozwala na podłączenie specjalistycznych wylewek, co umożliwia wyczyszczenie wnętrza baterii i wylewki. Jest to jedyny sposób eliminacji biofilmu i bardzo skuteczna metoda zwalczania bakterii. Jeżeli kontrola bakteriologiczna wody w środowisku szpitalnym narzuca przystąpienie do działań interwencyjnych ze względu na skażenie bakteriami (Legionella, Pseudomonas Aeruginosa), personel techniczny może w prosty sposób odłączyć baterię od jej podstawy w celu wyczyszczenia wnętrza korpusu. Z armaturą tego typu w zakładach opieki zdrowotnej można ponadto stworzyć protokoły regularnego, kompletnego czyszczenia (co 6 miesięcy do 2 lat, w zależności od instalacji i oddziału w szpitalu), pozwalające na skuteczną prewencję – wyeliminowanie biofilmu i bakterii. Do baterii pasują m.in. jednorazowe, zatrzaskowe wylewki Bioclip ze specjalnego tworzywa sztucznego Hostaform® (tworzywo antyosadowe), nadającego się do recyklingu, które zapewnia wysoką gładkość powierzchni wewnętrznej wylewki. Możliwy jest też dobór innych rodzajów wylewek, np. wylewki inox (druga wylewka pozwala na nieprzerywanie korzystania z punktu czerpalnego podczas czyszczenia/dezynfekcji pierwszej wylewki) czy filtrującej wylewki Biofil, gwarantującej dystrybucję wody bez bakterii.
 |
| 5. Bateria natryskowa Securitherm firmy Delabie z regulatorem ciśnienia (EP) oraz ze specjalnymi rozwiązaniami higienicznymi. Korpus z chromowanego mosiądziu, gładki wewnątrz i o małej pojemności – ogranicza nisze bakteryjne, zintegrowany zawór zwrotny. Bateria z mimośrodami STOP/OPRÓŻNIANIE Z½” Z¾” idealnie przystosowanymi do ograniczeń występujących w szpitalach |
Literatura:
[1] Dr Andrzej Górecki, „Korozyjność wody wodociągowej podstawą wyboru materiału instalacji”, IV Ogólnopolska Konferencja Naukowo-Techniczna. „Instalacje wodociągowe i kanalizacyjne – projektowanie, wykonanie i eksploatacja”, Warszawa – Dębe, 12-13.05.2011 r.
[2] Maciej Szczotko, Bożena Krogulska, Adam Krogulski, Wiesław Kurzatkowski, Monika Staniszewska, „Porównanie struktury i tempa wzrostu biofilmów powstających na powierzchni materiałów budowlanych kontaktujących się z wodą przeznaczoną do spożycia”, IV Ogólnopolska Konferencja Naukowo-Techniczna „Instalacje wodociągowe i kanalizacyjne – projektowanie, wykonanie i eksploatacja”, Warszawa-Dębe, 12-13.05.2011 r.
[3] Odział higieny komunalnej WSS-E w Gdańsku, 16.03.2011 r.
Autor: Andrzej Świerszcz